Chào những bạn ,
Tiếp theo Dân ca Dao, ngày hôm nay mình ra mắt đến những bạn Dân ca Ê Đê .
Dân tộc Ê Đê có tên tự gọi: Anăk Ê Ðê. Các tên gọi khác: Ra Ðê (hay Rhađê), Ê Đê Êgar, Ðê. Các nhóm địa Phương: Kpă, Adham, Krung, Mđhur, Ktul, Dliê, Hruê, Bih, Blô, Kah, Kdrao, Dong Kay, Dong Mak, Ening, Arul, Hwing, Ktlê, Êpan. Tiếng nói thuộc nhóm ngôn ngữ Malayô-Pôlinêxia (ngữ hệ Nam Ðảo). Ngôn ngữ Ê Đê được ký âm bằng chữ Latinh.
Bạn đang đọc: Dân ca dân nhạc VN – Dân ca Ê Đê
Theo Tổng tìm hiểu dân số và nhà ở năm 2009, người Ê Đê ở Nước Ta có dân số 331.194 người, cư trú tại 59 trên tổng số 63 tỉnh, thành phố. Người Ê Đê cư trú tập trung chuyên sâu tại tỉnh : Đắc Lắc ( 298.534 người, chiếm 17,2 % dân số toàn tỉnh và 90,1 % tổng số người Ê Đê tại Nước Ta ), Phú Yên ( 20.905 người ), Đắc Nông ( 5.271 người ), Khánh Hòa ( 3.396 người ) .
Người Ê Đê làm rẫy là chính, riêng nhóm Bíh làm ruộng nước theo lối cổ sơ, dùng trâu dẫm đất thay việc cày, cuốc đất. Ngoài trồng trọt còn chăn nuôi, săn bắn, hái lượm, đánh cá, đan lát, dệt vải. Trên nương rẫy, ngoài cây chính là lúa còn có ngô, khoai, bầu, thuốc lá, bí, hành, ớt, bông .
Đặc điểm làm rẫy của người Ê Đê là chính sách luân khoảnh, tức là bên cạnh những khu đất đang canh tác còn có những khu đất để hoang để hồi sinh sự phì nhiêu. Ngày nay người Êđê gắn mình với sản xuất nông sản cây công nghiệp : cafe, cao su đặc, hồ tiêu, ca cao, .. Ngoài nghề trồng trọt người Ê Đê chăn nuôi trâu, bò, voi, và còn tự làm ra được đồ đan lát, bát đồng, đồ gỗ, đồ trang sức đẹp, đồ gốm .
Trong mái ấm gia đình người Ê Đê, chủ nhà là phụ nữ, theo chính sách mẫu hệ, con cháu mang họ mẹ, con trai không được hưởng thừa kế. Đàn ông cư trú trong nhà vợ. Nếu vợ chết và bên nhà vợ không còn ai sửa chữa thay thế theo tục nối dây thì người chồng phải về với chị em gái mình. Khi chết, được đưa về chôn cất bên người thân trong gia đình của mái ấm gia đình mẹ đẻ. Chỉ con gái được thừa kế gia tài, người con gái út được thừa kế nhà tự để thờ cúng ông bà và phải nuôi dưỡng cha mẹ già .
Nhà người Ê Đê thuộc mô hình nhà dài sàn thấp, thường dài từ 15 đến hơn 100 m tùy theo mái ấm gia đình nhiều người hay ít người. Nhà Ê Đê có những đặc trưng riêng không giống nhà của những dân cư khác ở Tây Nguyên. Là nhà của mái ấm gia đình lớn theo chính sách mẫu hệ. Bộ khung cấu trúc đơn thuần. Cái được coi là đặt trưng của nhà Ê Đê là : hình thức của cầu thang, cột sàn và cách sắp xếp trên mặt phẳng hoạt động và sinh hoạt. Đặc biệt là ở hai phần. Nửa đằng cửa chính gọi là Gah là nơi tiếp khách, hoạt động và sinh hoạt chung của cả nhà dài, nhà bếp chủ, ghế khách, ghế chủ, ghế dài ( Kpan – tới 20 m ), chiếng ché, … nửa còn lại gọi là Ôk là nhà bếp đặt chỗ nấu ăn chung và là chỗ ở của những đôi vợ chồng, chia đôi theo chiều dọc, phần về bên trái được coi là “ trên ” chia thành nhiều gian nhỏ. Phần về bên phải là hiên chạy dọc để đi lại, về phía cuối là nơi đặt nhà bếp .
Mỗi đầu nhà có một sân sàn. Sân sàn ở phía cửa chính được gọi là sân khách. Muốn vào nhà phải qua sân sàn. Nhà càng khá giả thì sân khách càng rộng, khang trang .
Trang phục của người Ê Đê có không thiếu những thành phần, chủng loại và phong thái thẩm mỹ và nghệ thuật khá tiêu biểu vượt trội cho những dân tộc bản địa khu vực Tây Nguyên. Y phục truyền thống của người Êđê là màu đen, có điểm những hoa văn sặc sỡ. Đàn bà mặc áo, quấn váy ( Ieng ). Đàn ông đóng khố ( Kpin ), mặc áo, để tóc ngắn quấn khăn màu đen nhiều vòng trên đầu. Y phục truyền thống cuội nguồn gồm áo và khố. Phụ nữ Ê Đê để tóc dài buộc ra sau gáy. Họ mang áo váy trong phục trang thường nhật .
Xưa họ để tóc theo kiểu búi tó và đội nón duôn bai. Họ mang đồ trang sức đẹp bằng bạc, đồng, hạt cườm. Vòng tay thường đeo thành bộ kép nghe tiếng va chạm của chúng vào nhau họ hoàn toàn có thể nhận ra người quen, thân. Trước kia, tục cà răng qui định mọi người đều cắt cụt 6 chiếc răng cửa hàm trên, nhưng lớp trẻ thời nay không cà răng nữa .
Người Ê Đê có kho tàng văn học truyền miệng khá nhiều mẫu mã : thần thoại cổ xưa, cổ tích, ca dao, tục ngữ, đặc biệt quan trọng là những trường ca, sử thi Khan. Nổi tiếng với Khan Đam San, Khan Đam Kteh M’lan …
Sử Thi Ê Đê còn có những bài :
– Dăm San
– Khing Ju
– Mdrong Dăm
– Ama H’Wứ
– Anh em Dăm Trao, Dăm Rao
– Anh em Klu, Kla
– Chàng Dăm Tiông
– Hbia Mlin
– Sum Blum
– Xing Nhã
Người Ê Đê yêu ca hát, thích tấu nhạc và thường rất có năng khiếu sở trường về nghành này. Nhạc cụ của họ gồm có : Cồng chiêng, Trống, Sáo, Đàn, Khèn, Gôc, Kni, Đinh Năm, Đinh Tuốc là những loại nhạc cụ thông dụng của người Ê Đê và được nhiều người yêu thích .
CÙNG MÚA VUI ( Dân ca Ê Đê )
Cùng múa vui đêm nay tưng bừng
Cùng múa vui liên hoan tưng bừng
Bước đều chân, tay đưa theo nhịp nhàng
Tiếng chiêng trống đánh vang buông làng
Ca toong loong tung, ca toong loong tung.
Dưới đây mình có những bài :
– Dân tộc Ê Đê
– Đôi điều về Cồng Chiêng Ê Đê
– Các nhạc cụ của người Ê Đê
– Các nghi lễ, lễ hội vòng đời người
– Nhà dài truyền thống của người Êđê, Đắk Lắk
– Trang phục dân tộc Nam Êđê
– Trang phục Nữ dân tộc Êđê
Cùng với 20 clips toàn diện và tổng thể văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn dân tộc bản địa Ê Đê để những bạn tiện việc tìm hiểu thêm và chiêm ngưỡng và thưởng thức. Đặc biệt mình ra mắt đến những bạn những bài ca của NSND Y Moan nổi tiếng của tộc Ê Đê .
Mời những bạn .
Túy Phượng
( Theo Wikipedia )
Dân tộc Ê Đê ( trích )
Dân ca Ê đê có hai làn điệu đa phần là mmuinh và kưt kdjâ, cách gieo vần tương tựu trong khan, ca dao, tục ngữ. Giống như ở những dân tộc bản địa bạn bè, dân ca ê đê dặt câu đối xứng, đúng chiêu thức tượng hình và so sánh để làm đẹp câu ca, có sức hút. Hát dân gian Ê đê gồm những bài ca nghi lễ trong chu kỳ luân hồi một năm và một đời người. Những bài ca nói lên lòng yêu quê nhà xứ sở, khát vọng tự do và sau này, có những bài ca mang nội dung cách mạng tiềm ẩn tình yêu quốc gia .
Nghệ thuật múa
Múa chim Grứ:
Múa Chim Grứ ( chim đại bàng ) là một trong những điệu múa phổ cập trong những liên hoan lớn hay trong nghi lễ cúng Yàng, cầu khấn những thần linh mà người Êđê coi là thần hộ mệnh cho con người. Đặc biệt trong lễ bỏ mả ( lui msát ), trải qua động tác múa bộc lộ lời chào từ biệt của người còn sống so với người đã đi về cõi ông bà tổ tiên .
Người ÊĐê ý niệm rằng chim Grứ là biểu lộ cho sức mạnh dồi dào, chỉ có chim Grứ mới hoàn toàn có thể bay cao nhất trong những loài chim. Nên động tác múa chim Grứ trọn vẹn mô phỏng theo cánh chim đang bay lượn. Ngoài ra, Chim Grứ còn biểu lộ ý niệm tâm linh của người Êđê rằng : những người đã qua đời chỉ là chết về thể xác, còn linh hồn của họ vẫn quanh quẩn đâu đó. Có lúc thì vô hình dung, có khi lại hiện hữu, trải qua hình dạng những con vật như con đại bàng, con bướm hay con nhện mà sau bảy lần biến hình, sẽ lại được đầu thai trở lại làm người. …. Tuy nhiên, hình ảnh con chim đại bàng được người ÊĐê tin là rất thiêng nhất, nên chim Grứ biểu lộ mối quan hệ giao thoa giữa người sống với linh hồn những người đã chết .
Chim Grứ được coi như là phương tiện đi lại đưa linh hồn người chết về quốc tế của tổ tiên ; đồng thời cũng là hình ảnh bộc lộ linh hồn của ông bà tổ tiên đến thăm con cháu trong những ngày có liên hoan và bảo vệ những người đang sống. Vì thế, khi múa người ta đưa tay lên, làm thế nào để người xem tưởng tượng ra như cái đầu, hoặc đôi cánh của chim đại bàng đang bay lượn trên khung trời. Cũng như mời gọi những vị thần linh, những linh hồn của người đã khuất, về tham gia tiệc tùng cùng với buôn làng, với mái ấm gia đình .
Múa chim Grứ có hai hình thức biểu lộ cơ bản : Một là chỉ dùng tay trình diễn, sử dụng sự uyển chuyển của cổ tay, đưa đẩy, hoạt động cả cánh tay tùy trường hợp, ý nghĩa của việc liên hoan. Tùy theo tiệc tùng mà người trình diễn múa đưa tay lên bao nhiêu lần. Chẳng hạn, trong lễ cúng cột nêu ( mđi Gơng Drai ), nếu cúng ba cột nêu, thì những người múa làm động tác xoè tay sát dọc theo hai bên thân hình đưa lên đưa xuống ba lần, giống như con đại bàng ba lần vỗ cánh trước khi bay. Nếu cũng 5 ché, phải đưa lên xuống 5 lần. Hai là tay giơ cao quá đầu, chân nhón lên bước nhẹ nhàng lướt qua trước ghế Kpan ( lễ cúng rước kpan ) và sau ché rượu ( trong lễ cúng chúc phúc ) .
Động tác múa là sự tích hợp giữa đôi tay và đôi chân để luôn tạo ra sự quyến rũ, uyển chuyển. Các nghệ nhân hoàn toàn có thể màn biểu diễn điệu múa sao cho tương thích với đặc thù của tiệc tùng. Những nghệ nhân múa say sưa lúc thì tay đưa lên cao, lúc thì giang ngang, xòe ra uyển chuyển. Ba ngón tay giữa gập xuống, hai ngón út và ngón cái vẫn giữ nguyên vị trí, cổ tay hoạt động theo sự chuyển dời của bàn chân và thân hình, tưởng tượng lúc như đôi cánh của con chim Grứ ( đại bàng ) đang vỗ dập dìu lao vút lên trên khung trời xanh thăm thẳm của cao nguyên ; lúc như chiếc đầu chim đang xoay sang trái, sang phải đưa cặp mắt sáng quắc quét qua hàng loạt khung cảnh xung quanh .
Điệu múa chim Grứ còn được sử dụng trong lễ cúng rước Kpan. Khi ghế kpan được đưa lên nhà sàn hòa trong âm thanh vang rộn của trống, của chiêng ngân vang, những nghệ nhân múa chim Grứ khởi đầu màn biểu diễn với tiết tấu nhanh, chậm theo nhịp chiêng, có lúc như thác đổ giục dã, vui nhộn, có lúc uyển chuyển nhẹ nhàng bay bổng. Người Êđê tin rằng đó là lúc những nghệ nhân thay lời gia chủ hoặc buôn làng, chuyển lời khẩn cầu được phù hộ hoặc mời gọi đến những vị thần và linh hồn tổ tiên. Đến khi tiếng trống tạm dừng, tiếng chiêng từ từ giảm nhẹ âm lượng và ngừng hẳn thì những cô gái cũng đã múa xong .
Điệu múa chim Grứ của người Êđê luôn hòa quyện với âm thanh dồn dập rộn ràng của dàn ching knah, làm cho liên hoan thêm sôi sục và lễ cúng càng thêm sang trọng và quý phái .
Người múa trước đây thường là những người đàn bà lớn tuổi, sang chảnh. Sau này đội hình múa từ từ được trẻ hóa, là những cô gái xinh đẹp, thân hình thon thả, đầy sức sống. Và, đặc biệt quan trọng điệu múa Grứ chỉ được múa với đội hình số lẻ 3, 5, 7, hoặc 9 người .
Múa Khiêl:
Điệu múa Khiêl của người Ê-đê, một hình thức múa võ có lịch sử dân tộc truyền kiếp và sống sót đến thời nay. Người múa mặc phục trang khá đặc trưng, đầu quấn khăn đỏ, thả hai đuôi khăn về phía trước trán, mặc áo hở ngực, đóng khố kơtel, tay trái cầm Khiêl, tay phải cầm gươm, nhảy múa với động tác can đảm và mạnh mẽ đầy uy lực, nhưng phải phối hợp với âm nhạc lúc trầm, bổng, lên cao. Múa khiêl thường múa thành từng cặp, từng nhóm. Vì vậy, người múa phải có sự phối hợp hài hoà và đúng chuẩn để tránh những va chạm tai nạn đáng tiếc. Điệu múa này thường được sử dụng trong những nghi lễ như đâm trâu, bỏ mả .
Nhạc cụ :
Hát dân gian thường gắn liền với việc sử dụng nhạc cụ truyền thống .
Đàn k’ni:
Thân đàn là một khúc nứa, tre hoặc gỗ tròn nhỏ, không có bầu cộng hưởng. Trên thân có gắn phím bấm. Dây đàn được mắc dọc theo thân đàn. Cung kéo chỉ là một đoạn tre nhỏ hoặc một thanh tre khi diễn tấu người ta cọ phần cật vào dây. Âm lượng nhỏ và với đặc tính như trên, k’ni đa phần là nhạc khí để thể hiện tâm sự, tình cảm của những chàng trai với những cô gái vào những lúc thanh vắng tĩnh mịch. Đôi khi người Ê-đê cũng dùng k’ni để đệm cho hát khóc trong lễ tang
Ống sáo trúc: người Ê đê gọi là Đing, bao gồm:
A. Đing Năm : ( 5 theo tiếng Ê đê là 6 ) gồm 6 ống nứa dài ngắn khác nhau được xếp thành hai bè. Tất cả đều được cắm một nguồn vào trái bầu khô. Trên sống lưng mỗi ống được khoét một lỗ ở những vị trí khác nhau để tạo thành nhạc. Tên và cao độ của mỗi ống dựa theo tên và cao độ của những chiêng Knah .
Hình thức diễn tấu : người trình diễn ngồi hoặc đứng hoặc vừa đi vừa thổi. Khi thổi để Đinh Năm ngang ngực, đầu những ống hơi hướng lên trên, miệng ngậm vào đầu núm bầu, tay phải đỡ dưới hàng ống trên, ngón cái đặt vào lỗ của ống thứ nhất ở bên cạnh, ngón trỏ và ngón giữa đặt vào 2 lỗ của ống thứ 2 và 3, 2 ngón còn lại có công dụng nâng và giữ. Tay phải đỡ hàng ống dưới, những ngón như tay trái .
B. Đing Tak Tar : Nhạc cụ này gồm một ống nứa có ba lỗ, được cắm một nguồn vào trái bầu khô .
Khi trình diễn, người màn biểu diễn ngồi hoặc đứng, đặt Đinh Tak Tar ngang ngực, phần ống nằm ngang người. Ngón trỏ và ngón giữa tay phải kẹp vào phần ống nứa phía sau, ngón cái bịt đầu ống. Tay trái nắm phần ống dài phía trước, ngón cái bịt lỗ bên cạnh phải, ngón trỏ, ngón giữa đặt lên 2 lỗ nằm phía trên .
Ngoài ra còn có những loại đinh như : Đing buốt chốc, Đing ring, Đing téc .
C. Đinh Buôt Kliă : là cây sáo dọc, làm bằng ống nứa, có 4 lỗ bấm và mỗi lỗ là 1 nốt .
Hình thức diễn tấu : người màn biểu diễn ngồi hoặc đứng, cây sáo để dọc, phần đuôi hơi hướng ra ngoài, miệng ngậm vào đầu thổi. tay phải ở trên, tay trái ở dưới, ngón cái đặt phía sau, ngón trỏ và ngón áp út đặt lên những lỗ bấm. Ngón giữa có trách nhiệm giữ ống .
Ki Pah : Là chiếc tù bằng sừng trâu ( ki là sừng, pá là vỗ ). Một đầu sừng rỗng, đầu nhọn cưa đi để thành 1 khe hẹp, ở giữa gần phần đầu nhỏ có nhô lên 1 cuôp ( lưỡi gà ) hình chữ nhật gắn kín bằng sáp ong làm núm ngậm vào để thổi. Khi thổi người ta dùng lòng bàn tay vỗ vào miệng tù và để tạo nên âm thanh vang xa .
Hình thức diễn tấu : đặt nằm ngang, tay trái nắm thân chiếc tù bằng 4 ngón tay, ngón cái bịt đầu ống nhỏ để đổi khác cao độ, âm thanh. Miệng ngậm vào cuoop, dùng hơi thổi .
Nhạc cụ bằng dây, như:
Brố : Gồm một nửa quả bầu khô có đường kính từ 14 – 20 cm, phần núm được gắn với một cần đàn dài từ 1,2 m – 1,4 m ( bằng gỗ ). Có hai tay bằng tre để mắc dây và lên dây. Trên cần đàn có năm phím bấm lam bằng bông gòn trộn với sáp ông đen, mỗi phím cách nhau từ 5 – 6 cm .
Cồng chiêng:
Phổ biến và được đồng bào yêu dấu là bộ nhạc khí bằng đồng, cồng ( Knah ) và chiêng ( ching ). Bộ cồng cỡ nhỏ không núm gồm 6 chiếc, từ nhỏ đến lớn bỏ lọt vào nhau đánh bằng dùi gỗ. Mỗi cái đều có tên riêng và tính năng riêng theo thứ tự từ lớn đến nhỏ là :
1) Knah
2) Lhiang (còn gọi là ana lhiang)
3) Mdu Khơk (còn gọi là Knak Khơk)
4) Hluê Khơk (còn gọi là mong)
5) Hluê lhiang
6) Hluê khơk diêt (còn gọi là k’khiêk)
Chiêng thì có núm, lớn hơn knah và gồm 3 chiếc to nhỏ khác nhau, đứng đầu là ana, thứ đến là mdu, sau nữa là mong. Người cử nhạc dùng dùi gỗ có bọc vải đánh vào mặt núm. Bên cạnh đó, còn có char là cái lớn nhất không có núm, dùng để cầm nhịp. Dàn nhạc Ê đê còn có trống cái, hgơr đi kèm, đồng thời đóng vai trò khởi đầu và kết thúc một bản hoà tấu .
Hình thức diễn tấu : thường diễn tấu trong nhà dài, ngồi trên ghế Kơ pan ( K’pan ) quay mặt về hướng Đông, cồng và chiêng để hơi chếch trên đùi. Tay phải cầm rùi, đánh vào mặt của chiêng và cồng, tay trái xòe ra, áp vào mặt ngoài ( mặt phẳng ). Khi diễn tấu, tay trái mở ra hoặc áp vào hoặc gõ những ngón tay trên mặt phẳng phía sau. Riêng Mđụ đặt nằm xuống ghế, dưới kê vải hoặc 1 lớp bao bố để ngăn bớt độ vang .
Ngoài ra, người Ê đê còn có một loại chiêng là chiêng ống ( ching Kôk ) : gồm 7 ống lồ ô to bằng cổ tay, 1 đầu bịt bằng những mắt ống, 1 đầu rỗng. sáu ống được cắt vát khoảng chừng 1 nửa ống ở đầu rỗng, 1 ống để nguyên. Khi diễn tấu, cầm lỏng tay theo chiều thẳng đứng ( phần đầu ống bịt ở phía trên ) bằng những ngón của tay trái ở đầu nguyên, không bị vát, cách đầu ống khoảng chừng 5-7 cm. Tay phải cầm rùi tre hoặc gỗ, 1 đầu rùi được bịt vải, hoặc cao su đặc .
Chiêng tre
Bộ Cing kram ( chiêng tre ) thường có từ 5 – 9 chiếc, nhiều lúc cũng tăng lên gần 20 chiếc. Cũng giống như dàn chiêng bằng đồng, mỗi dàn chiêng tre là một hợp xướng âm thanh, tương ứng với dàn Chiêng đồng .
Hình thức diễn tấu : mỗi nghệ nhân đặt ngang thanh tre trên đùi, dùng rùi gõ vào mặt hơi cong lên ( mặt cật ) của thanh tre. Nếu có cộng hưởng sẽ kẹp giữa 2 bắp chân của nghệ nhân, phía dưới thanh tre. Khi diễn tấu, nghệ nhân cầm lỏng thanh tre bằng ngón cái hoặc ngón trỏ .
Chọn rồi, cây tre được đưa về phơi khô chừng hai tháng, không để nứt nẻ, sau đó tùy vào đường kính của ống tre mà cắt theo kích cỡ dài, ngắn khác nhau, để tạo âm thanh trầm, bổng, du dương … ( thường thì, dài từ 30 – 45 cm, đường kính từ 8 – 10 cm ). Khó nhất là quy trình thẩm âm của chiêng tre .
Mỗi cặp chiêng ( ống tre và thanh tre ) phải có một loại âm thanh, giai điệu tương ứng với một lá chiêng đồng. Chính do đó, bộ chiêng tre cũng được cấu trúc những kích cỡ, âm thanh khác nhau, có mạng lưới hệ thống như bộ chiêng đồng với biên chế tương ứng. Và những nghệ nhân để sử dụng và diễn tấu được cồng chiêng bằng đồng, trước đó đều phải sử dụng thuần thục chiêng tre .
Trải qua năm tháng, do thời tiết đổi khác, âm thanh của từng chiếc chiêng tre cũng bị đổi khác theo, bị lạc “ giọng ”. Người chỉnh chiêng tre phải vừa có đôi tai thẩm âm kỳ tài, vừa có bàn tay khôn khéo, bởi đồ nghề để chỉnh chiêng tre không phải búa, đe … như chỉnh chiêng đồng, mà hầu hết là dùng cưa tay, dao lát cắt, gọt bớt miệng ống tre … làm cho âm thanh của nó cao hơn hoặc thấp hơn, tiếng chiêng tròn, vang hơn, đúng với công dụng của nó trong dàn chiêng .
Nhạc Chiêng
Tiếng chiêng Ê Đê có âm thanh chắc, khỏe, dồn dập, ngân và vang xa như khát vọng của chàng Đam San từ thuở nào dám chống lại luật tục mẫu hệ ngàn đời của hội đồng là tham vọng bắt cả Nữ thần Mặt Trời về làm vợ …
Chiêng Ê Đê mang đậm tính tiết tấu mặc dầu những yếu tố còn lại như giai điệu, hòa thanh … vẫn không bị ép chế. Trong 9 chiếc chiêng của cả dàn, trừ chiếc Sar lớn nhất giữ trách nhiệm bè trầm thì 2 chiếc có núm là M’đú và Ana ching đảm nhiệm phần tiết tấu, 6 chiếc còn lại là 6 chiếc chiêng bằng K’lác là K’na ti, H’lang, Khơc, H’luê khơc, H’luê liang và M’đú khớc diết thực thi phần giai điệu. Người Ê Đê chỉ dùng dùi đánh vào phía trong những chiêng bằng và vào phía ngoài so với những chiêng có núm .
Với người Ê Đê, việc tấu chiêng thường là ở trong nhà. Tại đó những nghệ nhân ngồi tấu chiêng trên chiếc K’pan ( ghế dài – được đẽo gọt từ một thân gỗ, không chắp nối ) truyền thống cuội nguồn. Các bài chiêng đơn cử đã có lao lý ngặt nghèo nhưng tính ngẫu hứng, tính dân chủ và sự phát minh sáng tạo lại là đặc thù điển hình nổi bật trong hoạt động và sinh hoạt so với cồng chiêng .
Chiêng Ê Đê có khá nhiều chủng loại như: K’do, Ngansa, M’nhum, Luir, Kur, Loa với các nhóm (nhánh) K’pă, M’thur và Adham, riêng nhóm Ê Đê Bih có chiêng Vắcvei (đặc biệt hơn các nhánh khác từ trang phục cũng như dàn chiêng), cả dàn gồm 6 chiếc nhưng đều là chiêng núm, nếu xếp lồng vào nhau thì các vòng tròn từ cái lớn nhất đến cái nhỏ nhất đường kính của chúng cách đều một đốt ngón tay cái (theo thứ tự)… Các dàn chiêng Ê Đê nhìn chung đã có âm hưởng giống nhau nhưng âm khí lại khác nhau, tuy vậy khoảng cách về cao độ giữa mỗi chiếc trong cả dàn vẫn phải là những hằng số.
Đôi điều về Cồng Chiêng Ê Đê
( CT )
I.Giới thiệu sơ lược :
Đăklăk, vùng đất bazan hùng vĩ, nơi tập trung chuyên sâu sinh sống của người Ê đê hay Ra đê … biến âm tên gọi của cụm từ Yang Aê Diê có nghĩa là ( Con cái của trời ). Người Ê đê là hội đồng thống nhất về ý thức tộc người, theo chính sách mẫu hệ. Vì vậy, trong mái ấm gia đình chủ nhà là phụ nữ, họ dữ thế chủ động trong hôn nhân gia đình. Đàn ông khi được cưới về sẽ cư trú luôn bên nhà vợ, con cháu mang họ mẹ …
Ngoài trồng trọt nông sản như lúa, ngô, khoai … họ còn chăn nuôi trâu, lợn, gà … Ngày nay do sự biến hóa và tăng trưởng của xã hội họ chuyển sang trồng cây công nghiệp là chính. Người Ê đê có một nền văn hóa truyền thống độc lạ và đa dạng chủng loại, đáng kể là những sử thi ( Khan ), thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc và độc lạ nhất là âm nhạc dân gian mà đơn cử hơn là âm nhạc Cồng chiêng Ê đê, một trong những thành tố góp thêm phần để tổ chức triển khai UNESCO công nhận khoảng trống văn hóa truyền thống Cồng Chiêng Tây Nguyên là di sản phi vật thể của trái đất .
II.Khái niệm, tên gọi Cồng Chiêng Ê đê :
1. Khái niệm:
Cồng Chiêng là tên người Kinh gọi để chỉ loại nhạc cụ được đúc hay gò bằng đồng, Cồng có núm ở giữa, Chiêng không có núm ở giữa .
Tên gọi : Cả Cồng và Chiêng người Ê đê gọi chung là Cing ( Ching ) .
1.2. Ching Ê đê : Được gọi là nhạc cụ thuộc bộ gõ định âm vì khi diễn tấu phát ra cao độ, tiết tấu, trường độ và âm sắc. Đó là những thuộc tính của âm thanh có tính nhạc .
1.3 Cũng như những dân tộc bản địa Tây Nguyên khác : Cồng Chiêng được xem là nhạc cụ rất thiêng nên thời kỳ đầu, chinh Ê đê sử dụng để liên kết giữa con người và thần linh, về sau mới được sử dụng trong những liên hoan dân gian .
1.4 Ching Ê đê : còn có tên gọi khác là Ching Knăh .
2. Lịch sử, nguồn gốc Ching Ê đê:
Các nhà nghiên cứu văn hóa truyền thống dân gian cho rằng Ching Ê đê có nguồn gốc từ Cồng Chiêng đá ( Gong lu ) có nhiều ở Đăklăk và Đăknông. Tiếp đến họ sử dụng tre nứa để làm Ching vì vật tư này có sẵn và dễ tìm hơn đá phát ra âm thanh. Người Ê đê gọi nó là Ching Kram ( Chiêng tre ). Đến thời đại đồ đồng, Cồng Chiêng đồng mới sinh ra .
Có nhiều luồng quan điểm trái ngược nhau về lịch sử vẻ vang nguồn gốc Ching Ê đê : “ Ching Open từ khi nào, Ching Open như thế nào ? Đó là yếu tố đặt ra cho những nhà nghiên cứu âm nhạc, dân tộc bản địa học khi nghiên cứu và điều tra dân tộc bản địa Ê đê ”. ( Ngô Đức Thịnh – Văn hóa dân gian Ê đê – giảng viên khoa Âm nhạc Di sản – Học viện Âm nhạc Huế )
Một số nghệ nhân thì nói rằng : “ ngày trước, cha ông họ từ Nam Đảo đến Tây Nguyên bằng đường thủy, mang theo bộ Chiêng truyền thống cuội nguồn của mình nhưng không hề chế tác được Chiêng nữa, họ phải mua ở những vùng miền khác như Ching Lao ( Chiêng Lào ) Ching Kur ( Chiêng Campuchia ) Ching Juăn ( Chiêng kinh ) … về thẩm âm lại cho tương thích với hàng âm cao độ của dân tộc bản địa mình để sử dụng .
3. Phân nhóm – Cao độ – Tiết tấu Chiêng Ê đê:
3.1. Phân nhóm : qua chuyến đi khảo sát điền dã tại Tỉnh Đăklăk chúng tôi đã gặp 1 số ít nghệ nhân để lấy số liệu, đo đạc và tìm hiểu và khám phá về cồng chiêng Êđê và đã ghi lại được cao độ tiết tấu bộ chiêng Ê đê sau :
3.1.1. Nhóm ( Ching núm )
– Ching Char (Sar)
– Ching Ana
– Ching Mdu
– Ching Moong
3.1.2. Nhóm H’liang ( Ching bằng )
– Ching Knah di
– Ching H’ liang
– Ching H’luê H’liang
3.1.3. Nhóm Khơk ( Ching bằng )
– Ching Khơk
– Ching H’Luê Khơk
– Ching H’Luê Khơk Điêt
: Con trai lớn
: Con trai thứ hai
: Con trai út
: Con gái lớn
: Con gái thứ hai
: Con gái thứ ba
: Ông
: Mẹ
: Bố
: Cậu
3.2. Cao độ : Ching Ê đê có khá nhiều loại. Vì vậy, không phải dàn Ching Ê đê nào cũng có kích cỡ và cao độ giống nhau, nhưng thường gặp những bộ Chiêng có cao độ gần chuẩn như sau :
3.3. Tiết tấu :
Dù giai điệu và hòa âm nghe rất rõ ràng nhưng tiết tấu vẫn nổi trội lên số 1 khi nghe diễn tấu Ching Ê đê. Ching Char làm bè trầm, còn Ching Ana, Ching moong, và Ching Mdu giữ tiết tấu cho những Ching còn lại đi giai điệu .
4. Cách diễn tấu – một số bài bản Ching Ê đê:
4.1. Cách diễn tấu :
Điểm độc lạ ở cách diễn tấu Cồng Chiêng của người Giarai, Banar, M’nông … so với diễn tấu Ching Ê đê là : nghệ nhân xếp thành vòng tròn, luôn vận động và di chuyển, người hơi khom sống lưng về phía trước, thường tích hợp với múa xoan … Còn người Ê đê diễn tấu Cồng Chiêng ngay trong nhà dài, trên ghế K’pan ( một loại ghế dài nằm ở phía Tây trong nhà dài ). Chỉ vài trường hợp Ching Ê đê được đánh ngoài trời là khi cúng bỏ mả, cúng bến nước, tang lễ … Các Ching núm được đánh bằng dùi gỗ có bọc vải mềm, Ching Bằng đánh bằng dùi gỗ không bọc gì, những Chiêng Bằng đều được đánh vào mặt trong của Chiêng, đó cũng là điểm độc lạ trong cách diễn tấu Cồng Chiêng của người Ê đê với những tộc người Tây Nguyên khác .
4.2. Một số chuyên nghiệp và bài bản Ching :
4.2.1. Các bài thường :
– Drông Tuê (Đón khách)
– Cing ngăn
– Mời rượu
– Đua tài đánh chiêng
4.2.2. Các bài theo điệu dân ca :
– Ai ray
– Ciricira
4.2.3. Các bài cúng lễ :
– Nga Yang (Cúng Giàng)
– Droong Yang (Gọi Giàng)
– Báo nhà có người chết
– Nga Yang Atâo (Cúng báo ông bà) và một số bài đã thất truyền
Dưới đây là bài Ching Ê Đê ( Cing Ngăn )
( Ký âm : Vũ Lân )
III. Kết luận và đề xuất kiến nghị
Kết luận:
Với khoanh vùng phạm vi thời hạn và khuôn khổ chật hẹp của một bài ra mắt, trình độ về Cồng Chiêng Ê đê có hạn nên những yếu tố nói trên vẫn còn đang là chưa thật vừa đủ, nhưng để tương hỗ cho những người mới làm quen với Ching Ê đê, chúng tôi nghĩ cũng rất thiết yếu .
1. Một vài yêu cầu :
– Hội thảo xong, tất cả chúng ta sẽ làm gì với bộ môn Cồng Chiêng ?
Đây là câu hỏi không dành riêng cho ai, có rất nhiều quan điểm trái ngược nhau trong buổi hội thảo chiến lược “ yếu tố huấn luyện và đào tạo âm nhạc di sản khu vực Miền Trung và Tây Nguyên ” nhưng chung quy lại vẫn chưa có Kết luận đơn cử .
– Học viện Âm nhạc Huế và khoa Âm nhạc Di Sản làm gì khi Nước Ta được công nhận thêm 2 mô hình âm nhạc di sản phi vật thể của trái đất ?
– Là những giảng viên thuộc khoa Âm nhạc Di Sản, chúng tôi rất mong mỏi câu vấn đáp thẳng thắn và có nghĩa vụ và trách nhiệm hơn từ cấp chỉ huy Học viện Âm nhạc Huế .
Các nhạc cụ của người Ê Đê
( Bài và ảnh : Đặng Hoàng Thám )
Người Ê Đê ( còn gọi là Rađê ) có khoảng chừng gần 35 vạn người, cư trú tập trung chuyên sâu ở tỉnh Đắk Lắk, phía nam tỉnh Gia Lai, miền tây của hai tỉnh Khánh Hòa và Phú Yên. Người Ê Đê có kho tàng văn hóa truyền thống dân gian rất đa dạng chủng loại. Trong đó thẩm mỹ và nghệ thuật âm nhạc tăng trưởng rất rực rỡ và độc lạ, giàu truyền thống cùng với sự phong phú nhiều mẫu mã trong những hình thức biễu diễn. Nhạc cụ của người Ê Đê gồm có : cồng chiêng, trống, sáo, khèn, Gôc, Kni, đàn, Đinh Năm, Đinh Ktuk được nhiều người yêu thích .
Cồng chiêng là nhạc cụ của những dân tộc bản địa Ê Đê, Ba Na, Gia Rai, Stieng thuộc bộ gõ, được làm bằng đồng thau, hình tròn trụ như chiếc nón quai thao, đường kính khoảng chừng từ 20 cm đến 60 cm, ở giữa có hoặc không có núm. Người ta dùng dùi gỗ có quấn vải mềm ( hoặc dùng tay ) để đánh cồng, chiêng. Cồng, chiêng càng to thì tiếng càng trầm, càng nhỏ thì tiếng càng cao. Âm thanh của cồng, chiêng vang như tiếng sấm rền. Đối với những dân tộc bản địa ở Nước Ta, cồng, chiêng được coi là nhạc cụ thiêng. Lúc đầu, cồng, chiêng chỉ dùng để tế lễ thần linh, sau này mới được dùng trong những liên hoan dân gian. Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO công nhận là siêu phẩm truyền khẩu và phi vật thể trái đất. Hiện nay, tại những vùng có cồng chiêng như ở Tây Nguyên, hàng năm có tổ chức triển khai Lễ hội Cồng chiêng rất hoành tráng .
Vũ điệu cồng chiêng.
Bro là nhạc dây phổ cập của người Ê Đê. Bro là một ống tre lồ ô dài khoảng chừng 90 đến 100 cm, đường kính từ 5 đến 8 cm. Phần mặt đàn có dây giăng chạy qua, còn phần đối lập mặt đàn, trên thân ống có 1 lỗ để gắn quả bầu, trét mật ong cho kín khe hở. Bro nguyên thủy chỉ có một dây làm bằng xơ dứa se lại và vuốt bằng sáp ong. Loại Bro nâng cấp cải tiến lúc bấy giờ có hai dây krom ( dây thép ). Ngay mặt trên thân ống, phần dưới dây có 3, 4 núm cao làm bằng sáp ong gọi là phím. Bro là nhạc cụ dành cho phái mạnh, đánh độc tấu hoặc tự đệm trong lúc hát. Khi đàn, chàng trai không mặc áo. Anh ta úp quả bầu tăng âm vào bụng ( phần trên rốn ). Tay trái bấm phím, những ngón tay phải móc dây đàn, đồng thời úp mở quả bầu để tạo độ rung, vang khác nhau .
Ana Kongan loại nhạc cụ bằng đồng thuộc nhóm gõ được tạo âm bằng cách xóc, có hình dáng như chiếc vành khăn đeo vào ngón tay cái ( Ana Kongan ), ở giữa hình vành khăn có những hạt sỏi nhỏ, khi chơi, người chơi chỉ rung ngón tay cái thì nhạc cụ tạo ra những âm thanh vui tai. An Kongan thường được dùng trong những đợt nghỉ lễ cúng như mừng thọ, bỏ mả, tang ma, rước trống …
Đing Năm là một nhạc cụ họ hơi ( họ sáo ) của 1 số ít dân tộc bản địa ở Tây Nguyên. Nhạc cụ này thường được dùng để thổi theo điệu hát Ayray, trong những tiệc tùng : Lễ cúng bến nước, lễ cầu mưa, lễ mừng lúa mới, lễ lên nhà mới, tăng lễ … Trong những tiệc tùng này, nhạc cụ được sử dụng thổi theo làn điệu hát. Âm thanh trầm bổng, cao ráo, réo rắt, dồn dập biểu lộ cách điệu thực chất hoang sơ của núi rừng Tây Nguyên .
Đing Ktút hay Đinh vuốt là một loại nhạc cụ họ hơi có 4 lỗ trên thân tre như sáo trúc, thiết diện tròn, bên trong rỗng từ đầu này sang đầu kia, dùng phối hợp với thể loại hát Kưứt, một người thổi và một người hát. Âm thanh như gió thổi nhẹ, như suối reo róc rách gợi nên được khung cảnh vạn vật thiên nhiên phóng khoáng của núi rừng Tây Nguyên .
Goong là một ống tre lồ ô dài khoảng chừng 70 đến 90 cm, đường kính từ 5 đến 8 cm, hai đầu ống đều có mấu kín. Phía chân đàn, phần dưới mấu tre có mắc một đầu dây vào, phần đầu dây còn lại quấn vào những trục lên dây bằng gỗ, cắm xuyên qua ống ở phía đầu đàn. Tuy nhiên, có lẽ rằng do ống tre có độ vang kém nên một số ít nghệ nhân đã nghĩ ra cách gắn thêm nửa quả bầu khô rỗng ruột ở dưới những dây phía chân đàn để làm tăng độ vang của âm thanh. Đàn goong có nhiều loại, tùy theo phong cách thiết kế, đàn có từ 10 dây đến 18 dây. Goong là nhạc thường dùng để diễn lại những bài của cồng chiêng bằng hình thức độc tấu .
Hgor là loại trống da chỉ có những mái ấm gia đình phong phú mới sử dụng. Trống được làm bằng một thân cây độc mộc khoét rỗng bên trong. Mặt trống rộng chừng 70 cm đến 1 m được bịt bằng da trâu, có gắn một hàng lục bằng đồng. Dùi trống bằng gỗ bịt vải, da. Trống Hgor luôn được chơi chung với đàn Ching và do nghệ nhân có tuổi đánh. Trống Hgor còn được đánh lên khi có tin buồn như nhà có người chết .
Ky pá là loại nhạc cụ như tù và làm bằng sừng trâu, khi thổi, người thổi dùng lòng bàn tay vỗ vào miệng tù và tạo tiếng rung, tiếng ngắt. Ky pá có âm lượng rất lớn nên thường được dùng phát tín hiệu lệnh chiến đấu, đuổi muông thú. Ky pá còn dùng trong lễ tang ma, rước trống, cúng rẫy, cúng thần nước …
Ching là loại nhạc cụ gõ bằng đồng phổ cập và độc lạ. Ching theo ý niệm của người Ê Đê hoàn toàn có thể giúp con người tiếp xúc với thần linh ( Yang ) Vì vậy Ching chỉ Open trong những lễ lớn và có giá trị vật chất rất cao ( Một bộ Ching tốt hoàn toàn có thể đổi 1 con voi hay 20 con trâu ) .
Các nghi lễ, tiệc tùng vòng đời người
( Minh Ngọc )
I. Các nghi lễ
Các dân tộc bản địa địa phương Tây Nguyên nói chung, Đắk Lắk nói riêng, có một nền văn hoá nghi lễ – tiệc tùng vô cùng độc lạ. Nó đi suốt vòng đời của mỗi con người, từ lúc còn nằm trong bụng mẹ đến khi sinh ra, trưởng thành rồi trở lại với quốc tế tổ tiên ông bà. Đối với dân tộc bản địa Êđê có những nghi lễ như sau : Lễ cúng khi người mẹ mang thai, lễ cúng trước khi sinh, lễ cúng đặt tên thổi tai, lễ cúng đầy tháng, lễ cúng đầy một mùa rẫy, lễ cúng đầy ba mùa rẫy, lễ cúng đầy bảy mùa rẫy, lễ cúng tròn 15 mùa rẫy, lễ cúng trưởng thành ( tròn 17 mùa rẫy ), lễ hỏi chồng, lễ cưới chồng, lễ cúng sức khoẻ cho đôi vợ chồng trẻ, lễ cúng sức khoẻ hàng năm của mỗi mái ấm gia đình, lễ cúng sức khoẻ cho chủ nhà khi bước vào tuổi 50, 60, 70, 80 … lễ cúng vào nhà mới, lễ rước kpan, lễ kết nghĩa đồng đội, lễ tiếp khách, lễ tang, lễ bỏ mả …
1. Lễ cầu sinh đẻ:
Lễ được tổ chức triển khai khi người phụ nữ có mang ba tháng. Với nghi lễ này người phụ nữ mang thai và mái ấm gia đình tin yêu rằng đứa trẻ sinh ra sẽ khoẻ mạnh mưu trí hơn người .
2. Lễ đặt tên:
Được thực hiện sau khi cháu bé ra đời một ngày. Lễ có hai bước. Bước thứ nhất là cúng Yàng Bah Huê, thần che chở trẻ sơ sinh và con người. Tiếp theo là lễ thổi tai (Băng Kiga) cho trẻ.
Lễ cúng đặt tên là một nghi lễ quan trọng trong hệ thống nghi lễ vòng đời người. Nó là niềm hy vọng của gia đình đứa bé về tương lại tốt đẹp của con mình.
3. Lễ trưởng thành:
Là một trong những lễ quan trọng trong những nghi lễ vòng đời người của dân tộc bản địa Êđê. Khi cháu bé mới sinh, trong lễ đặt tên, dăm dei ( người cậu ) đeo vào tay cho cháu một cái vòng đồng và cúng cho cháu một bộ áo khố, một đôi dép da trâu, một vỏ quả bầu khô đựng nước, một chiếc khiên, một thanh đao. Tất cả được bỏ trong một chiếc gùi và người mẹ cất giữ cẩn trọng .
Cháu bé phải trải qua bảy lần cúng sức khoẻ, mỗi lần cúng, người ta lưu lại vào chiếc vòng một khấc. Khi vòng đủ bảy khấc thì đứa bé đến tuổi trưởng thành ( khoảng chừng 17 – 18 tuổi ). Sau lễ trưởng thành, chàng trai được tự do đi làm ăn xa, hoặc tìm bạn đời tri kỷ và kết nghĩa đồng đội với người khác buôn .
4. Lễ hỏi chồng:
Là lễ khởi đầu trong bốn lễ cưới. Các cô gái Êđê được tự do lựa chọn người yêu. Nếu cô gái tìm được người vừa lòng thì báo với cha mẹ để chuẩn bị sẵn sàng làm lễ hỏi. Nhà gái sẵn sàng chuẩn bị một lễ hỏi gồm một ché rượu, một vòng đồng để cúng thần. Sau đó mái ấm gia đình cô gái cùng ông mối đến nhà trai. Nếu nhà trai ở buôn khác thì những người hỏi chồng mang thêm gói cơm nếp. Đến nhà trai ông cậu cầm chiếc vòng đồng hỏi quan điểm chàng trai lần cuối. Chàng trai vấn đáp ưng thuận. Họ làm lễ trao vòng. Cô gái và chàng trai cùng nắm tay vào chiếc vòng đồng. Đó là lời giao ước hôn thú. Từ đây chàng trai, cô gái trở thành một nửa yêu thương, hai mái ấm gia đình thành thông gia. Mỗi bên mái ấm gia đình cử ra người đỡ đầu ( miết ava ). Miết ava là người đại diện thay mặt hai mái ấm gia đình khuyên răn, bảo ban cô gái, chàng trai, sắp xếp mọi sự bất hoà giữa hai người này hoặc giữa hai mái ấm gia đình ; đồng thời định ngày làm những lễ tiếp theo và lễ cưới chính thức cho đôi bạn trẻ .
5. Lễ uống rượu cần mừng năm mới:
Được tổ chức triển khai hàng năm, vào cuối mùa rẫy, khoảng chừng từ tháng 12 đến tháng 1 dương lịch. Lễ được tổ chức triển khai tại nhà chủ buôn ( khoa buôn ) có sự tham gia của cả buôn .
Đến ngày lễ, người ta buộc vào gốc blang kbao một con trâu đực. Già trẻ, trai, gái mặc quần áo đẹp tụ tập quanh cây nêu và con trâu. Chiêng trống nổi lên. Ba chàng trai to khoẻ, được già làng chọn trước, mặc khố, ở trần, một người cầm dao, hai người cầm cây lao dài múa trước mặt con trâu và đi vòng quanh con trâu ( ngược kim đồng hồ đeo tay ) bảy vòng. Bất thần chàng trai cầm dao chém vào khuỷu chân trái sau của trâu. Chàng lại lựa thời cơ chém vào khuỷu chân phải sau của trâu. Con vật bị thương nặng lồng lộn. Một trong hai chàng trai cầm cây lao, nhanh như ngọn gió nhằm mục đích đúng vị trí, đâm vào tim con trâu. Chàng trai thứ hai cầm lao đâm tiếp. Con trâu quỵ xuống, mọi người hò reo, mừng vui .
Sau đó già làng cầm cần rượu hít một hơi dài rồi trao cần cho mọi người ( theo thứ tự nữ trước, nam sau ). Chiêng trống rộn ràng. Mọi người vừa uống rượu vừa ăn thịt trâu nướng. Cứ thế suốt đêm, già trẻ, trai gái siêu thị nhà hàng, nhảy múa, ca hát theo nhịp chiêng trống xung quanh nhà bếp lửa, mừng năm mới .
6. Lễ lên nhà mới:
Gồm nhiều nghi lễ : Trước hết là nghi lễ nổi lửa. Tất cả những nhà bếp trong nhà đều đốt lửa. Trong một nhà sàn Êđê thường có nhiều nhà bếp : nhà bếp chủ, nhà bếp khách, nhà bếp những con .
Sau đó là lễ cúng tổ tiên ông bà, mời những vị về dự lễ cúng nhà mới, cầu mong những người đã khuất chứng giám và phù hộ cho con cháu .
Sau lễ cúng yàng nhà là lễ cúng sức khoẻ cho chủ nhà và những con cháu trong mái ấm gia đình của chủ nhà mới với ý nghĩa cầu cho chủ nhà có nhà mới sống ấm êm, niềm hạnh phúc và gắn bó với hội đồng .
7. Lễ bỏ mả:
Lễ bỏ mả là một lễ lớn trong mạng lưới hệ thống nghi lễ vòng đời của dân tộc bản địa Êđê nói chung và nhóm dân tộc bản địa Êđê Mdhur nói riêng. Theo ý niệm của người Êđê : Sau ba năm chôn cất người quá cố thì mái ấm gia đình, dòng họ lại tổ chức triển khai lễ bỏ mả để tiễn đưa linh hồn người chết về với tổ tiên ông bà. Lễ này được tổ chức triển khai sau mùa rẫy, khoảng chừng từ tháng 12 đến tháng 3 dương lịch. Lễ bỏ mả được tổ chức triển khai trong từng mái ấm gia đình riêng không liên quan gì đến nhau và có sự tham gia của cả dòng họ và cả hội đồng buôn làng .
II. Các Lễ hội nông nghiệp .
Hệ thống tiệc tùng nông nghiệp của đồng bào Êđê, cũng như những dân tộc bản địa địa phương Tây nguyên được triển khai suốt cả một mùa rẫy ( từ tháng 3 cho đến hết tháng 12 hàng năm ), nhằm mục đích bộc lộ phong tục, tập quán trong canh tác nương rẫy, tạ ơn những vị thần linh của núi rừng và cầu mong một vụ mùa bội thu, nhà nhà no đủ, buôn làng bình yên, giàu đẹp .
Người Êđê có những nghi lễ nông nghiệp như : Lễ tìm đất, lễ phát rẫy, lễ đốt rẫy, lễ gieo hạt, lễ vun gốc, lễ cầu no đủ, lễ cúng cầu mưa, lễ cúng thần gió, lễ cúng cầu lúa trổ bông nhiều hạt, lễ cúng trước khi thu hoạch, lễ ăn cơm mới, lễ mừng được mùa, lễ cúng bến nước, lễ cúng hồn lúa, lễ cúng kho lúa, lễ cúng nồi cơm và bầu đựng gạo …
1. Lễ cầu mưa :
Lễ cầu mưa ( kăm mah ) và lễ cầu mùa ( kăm buh ) là một nghi lễ rất quan trọng của người Êđê : Đánh dấu thời gian một mùa rẫy mới đã mở màn, với mong ước cầu cho mưa thuận, gió hòa, rẫy nương xanh tươi ; thóc lúa đầy kho. Chính vì những lẽ đó mà mọi mái ấm gia đình trong buôn sẵn sàng chuẩn bị rất kỹ trước khi tiến hành lễ cúng .
Khi lễ cúng đã khép lại, chủ buôn mời toàn bộ mọi người về nhà mình ăn thịt heo, uống rượu mừng một mùa rẫy mới .
2. Lễ mừng trận mưa đầu mùa:
Gồm lễ toàn buôn và lễ riêng từng mái ấm gia đình. Trong mái ấm gia đình, lễ vật bày trên một cái nia đặt ở giữa nhà, cạnh nhà bếp khách. Trong nia còn có ống đựng lúa, gậy chọc lỗ, những gói nhỏ hạt giống. Lễ này, đa phần tạ ơn thần trời đã cho mưa để lúa bắp xanh tươi, nhà nha no ấm .
3. Lễ cúng bến nước:
Được triển khai hàng năm, nhằm mục đích cầu thần nước, tạ ơn thần nước và tích hợp sửa sang bến nước. Lễ được làm trong hai ngày .
Ngày thứ nhất : Một nhóm sửa lại đường lên xuống bến nước, sửa lại cầu tắm giặt, thay ống dẫn nước và máy nước .
Ngày thứ hai : Sáng sớm chủ bến nước sai con cháu làm ba con heo ( một con cúng tổ tiên ông bà, một con cúng thần bến nước, một con cúng sức khỏe thể chất cho chủ bến nước ) ; đồng thời buộc 7 ché rượu tại gian Gar ( gian khách của nhà dài ) để làm lễ cúng những vị thần linh. Sau đó, mọi người mang lễ mời thần linh, ông bà về dự lễ cúng bến nước .
Đoàn người đi ra bến nước để làm lễ cúng, gồm : Thầy cúng, chủ bến nước, hai người cầm khiên đao, ba người mang lễ vật. Đến bến nước thầy cúng đặt lễ cúng ở nơi phẳng phiu gần bến nước. Sau đó, thầy cúng đọc lời khấn thần linh. Khấn xong, thầy cúng cầm bình rượu có pha tiết heo đi từng máy nước đổ lên ống máy nước. Sau đó thầy cúng cùng đoàn tuỳ tùng đi lên cổng bến nước làm lễ cúng thần giữ bến nước rồi quay trở lại nhà chủ bến nước làm lễ cúng thần đất. Cúng xong mọi người lên nhà dài làm lễ cúng sức khoẻ cho chủ bến nước và cúng sức khoẻ cho thầy cúng, đội chiêng và mọi người trong buôn. Sau đó, mọi người cùng nhà hàng siêu thị, hát dân ca, thổi đinh năm, đing tuh … cho đến khuya mới chịu ra về .
4. Lễ tuốt lúa:
Được triển khai vào cuối tháng 10, khi lúa chín rộ. Khi tuốt lúa phải tuốt lúa theo hướng DDông, kiêng tuốt lúa theo hướng Tây, sợ lúa theo mặt trời đi mất .
5. Lễ ăn cơm mới:
Được triển khai vào cuối mùa rẫy vào khoảng chừng tháng 11 dương lịch. Lễ cúng được tổ chức triển khai theo mái ấm gia đình, tại rẫy và tại nhà, lê dài ba ngày .
Gạo cúng cơm mới phải là gạo thu hoạch từ khoảnh rẫy thiêng của rẫy lúa, được chăm nom đặc biệt quan trọng. Giống chọn cẩn trọng, chỉ có chủ nhà ( người phụ nữ ) được chăm nom cẩn trọng, khi tuốt phải dùng tay để làm cho cây lúa khỏi bị đau, thần lúa sẽ ở lại với chủ rẫy. Tại khoảnh rẫy thiêng, chủ rẫy cắm một cây nêu treo hình nộm tượng trưng thần giữ rẫy .
Tiếp theo là diễn tấu nhạc cụ tre nứa, hát ay ray, hát kưưt ( dân ca ), nhảy múa, nhà hàng cộng cảm. Chiêng trống diễn tấu điệu vui .
Ghế K’pan – niềm tự hào của người Êđê
( TQ – DTV )
Đối với hội đồng dân tộc bản địa Êđê, Ghế K’pan không những là gia tài của gia chủ mà, là một vật thiêng bộc lộ sự sung túc phong phú của mỗi mái ấm gia đình … còn là niềm tự hào chung của cả Buôn làng .
Ghế K’pan biểu tượng sung túc
K’pan là một chiếc ghế độc mộc, bằng gỗ nguyên khối dài khoảng chừng 15 m, rộng từ 65 đến 85 cm, với độ dày 7-8 cm kê cao 45-50 cm, hơi cong ở hai đầu tạo nên hình dáng vững chãi, can đảm và mạnh mẽ .
Không phải nhà nào cũng được làm K’pan, thường trong buôn chỉ có 1 đến 2 mái ấm gia đình, còn buôn nào có nhiều người giàu thì cũng chỉ có thêm 3 đến 4 nhà mà thôi. Gia đình nào muốn được hội đồng ủng hộ cho tổ chức triển khai tiệc tùng làm K’pan thì mái ấm gia đình đó phải có kinh tế tài chính khá giả, có tấm lòng hào hiệp, hay giúp sức những người xung quanh .
Bên cạnh đó, mái ấm gia đình được làm K’pan không chỉ phải lo đủ trâu, lợn, gà, rượu, gạo ship hàng cho bà con trong những ngày làm K’pan, mà theo tục lệ còn phải tổ chức triển khai được những lễ hiến sinh, cầu sức khỏe thể chất, có nhiều cuộc khoản đãi hội đồng và có nhiều chiêng ché .
Để làm được một chiếc K’pan cần phải có sự giúp sức của cả buôn làng, chứ một mái ấm gia đình khó lòng làm nổi, vì vậy K’pan cũng hoàn toàn có thể xem là hình tượng biểu lộ niềm tin đoàn kết giữa những mái ấm gia đình trong hội đồng buôn làng dân tộc bản địa Êđê. Thời gian làm K’pan khoảng chừng một tuần mới hoàn toàn có thể hoàn thành xong .
Do đồng bào Êđê theo chính sách mẫu hệ nên việc tìm chặt cây phải được bàn định trước với mái ấm gia đình bên vợ và cây rừng để làm K’pan phải được người phụ nữ có lời nói trong mái ấm gia đình lựa chọn. Đó là một cây gỗ cổ thụ, cao, to, thẳng, đã được thần linh chứng giám được cho phép chặt từ rừng thiêng .
Trước khi muốn chặt cây lớn mang về làm K’pan thì chủ nhà phải lấy một mảnh nhỏ vỏ cây mang về cúng thần. Để tránh mọi điều rủi ro xấu và mang lại nhiều suôn sẻ cho gia chủ K’pan. Khi đi chặt cây gỗ lớn nhà chủ và thầy cúng phải chọn ngày đẹp trời, trong buôn không có đám tang. Dẫn đầu đoàn vào rừng chặt gỗ là người lớn tuổi trong nhà cùng thầy cúng, tiếp đó là 7 người con trai khỏe mạnh mang theo dao, búa, rìu. Đi cuối là dân làng và người nhà mang lương thực Giao hàng .
Đến chỗ cây lớn đã định, thầy cúng và chủ nhà phải chọn chiều cây đổ dọc theo dòng nước chảy rồi mới cho bổ rìu. Chủ nhà là người bổ nhát rìu tiên phong rồi sau đó mới đến mọi người. Gỗ để làm K’pan phải chọn loại cây rừng lâu năm, cao, to, thẳng, gỗ tốt. Cây ngả xuống, người ta chặt sạch cành lá. Chủ nhà và thầy cúng đi lên thân cây 7 lần để đuổi tà ma, rồi những người thợ mới được dùng rìu đẽo cây thành chiếc K’pan có hình chiếc thuyền với những đường nét mạnh khỏe .
Sau khi thầy cúng cầm rìu bổ nhẹ vào K’pan theo tục lệ, mấy chục trai tráng trong buôn cùng khênh K’pan về buôn, còn những người trẻ tuổi nam nữ khác vừa đi theo múa hát, gõ chiêng. Đến đầu buôn, đám rước đặt K’pan xuống cho thầy cúng phủ vải đỏ lên rồi mới đưa về, đặt ở vườn sau của chủ nhà .
Các ngày sau đó, những người thợ khéo tay nhất buôn sẽ chạm khắc những hoa văn có tính hình tượng truyền thống lịch sử Êđê lên chiếc K’pan và họ được chủ nhà nuôi cơm rượu. Khi chiếc K’pan chính thức hoàn thành xong, mọi người trong buôn tập trung chuyên sâu đưa ra cửa trước, đặt một đầu lên sàn nhà. Người chủ ăn mặc đẹp, cầm lấy khiên, kiếm đã được bày sẵn trên chiếu, đi lại 7 lần trên K’pan để xua đuổi điều xấu và không suôn sẻ rồi đặt tên cho K’pan như một sự thông tin chính thức mình là chủ của K’pan. Lúc này, thầy cúng làm lễ khấn báo thần linh rằng, K’pan đã có chủ và cho khiêng vào gian khách, đặt dọc vách phía tây nhà và khi ấy lễ cầu Yang mới chính thức diễn ra .
Lễ rước Ghế K’pan
Sau khi triển khai xong ghế K’pan thì tiến hành lễ rước về nhà. Tất cả mọi người tham gia buổi lễ đều mặc phục trang truyền thống lịch sử của người Êđê. Những Nghệ nhân mang theo những loại nhạc cụ như đinh năm, đinh tút, tù và. Trước khi vào hành lễ, thầy cúng mặc khố, áo truyền thống cuội nguồn đi trước, theo sau là một tốp nam người trẻ tuổi gồm 14 đến 20 người ghé vai cùng khiêng chiếc K’pan .
Tiếp đến là người trẻ tuổi nam, nữ đi thành hai hàng dọc, còn những Nghệ nhân thì vừa đi vừa diễn tấu, múa những loại nhạc cụ. Khi rước K’pan về đến nhà, trên sàn nhà đã được trải chiếu và bày sẵn một bát cơm, vòng đồng, áo. Thầy cúng hoặc chủ nhà cầm khiên, kiếm đạp lên đầu ghế K’pan bảy lần hoặc múa khiên, kiếm đi dọc K’pan để “ đuổi thần xấu ” ra khỏi K’pan. Múa xong, thầy cúng báo cho dân làng và những người đến dự biết tên của K’pan là gì. Ghế K’pan được quay đầu đưa vào nhà và được kê vào đúng vị trí dọc theo vách phía tây tại gian tiếp khách, sát với hàng cột. Khi được kê xong xuôi, thầy cúng mở màn cúng báo cho tổ tiên biết ghế K’pan đã được đưa vào nhà .
Lễ vật cúng gồm 5 ché rượu, 5 chén cơm, 5 chén rượu, 5 chén đựng thịt ( mỗi thứ một chút ít ), một đầu heo, một miếng lá chuối cắt tròn. Khi lễ vật được bày xong, thầy cúng ngồi trước lễ vật, chủ nhà ngồi bên cạnh, dàn chiêng đánh bài Tông Ngă Yang khoảng chừng 5 đến 10 phút thì dừng lại để thầy cúng khấn. Cúng xong, thầy cúng cầm cần uống rượu trước, sau đó đưa cần cho chủ nhà và những người trong mái ấm gia đình vừa uống vừa ăn thịt. Khi những người trong nhà uống xong thì mời mọi người dự lễ cùng siêu thị nhà hàng. Tiếng chiêng vang dội khắp buôn làng, những điệu múa uyển chuyển ngân mãi cho đến khi rượu nhạt thì buổi lễ mới chấm hết .
Theo ý niệm cổ xưa, mái ấm gia đình nào làm được K’pan, chủ nhà nghỉ 2 ngày không đi làm nhưng đến ngày thứ ba mở một ché rượu ngon mời người thân trong gia đình tới uống mừng sự triển khai xong tốt đẹp của K’pan. Ngày nay, họ không triển khai nhiều thủ tục kiêng cự như trước, nhưng những bữa liên hoan chúc mừng vẫn diễn ra suốt đêm …
Lễ rước K’pan là nghi lễ đặc trưng, mang tính hoạt động và sinh hoạt hội đồng, bộc lộ sự đoàn kết của đồng bào Êđê. Vì thế, việc bảo tồn lễ rước K’pan là thời cơ để đồng bào nhớ lại và gìn giữ những nét đẹp văn hóa truyền thống đặc trưng của hội đồng dân tộc bản địa mình, đồng thời giáo dục con cháu phải luôn nhớ đến những thể thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống hội đồng mang truyền thống dân tộc bản địa Ê đê .
Nhà dài truyền thống lịch sử của người Ê-đê, Đắk Lắk
( TQ – DTV )
Nhà dài truyền thống lịch sử của người Ê-đê, Đắk Lắk là một phức tạp khoảng trống kiến trúc độc lạ, biểu lộ nét đặc trưng trong đời sống hoạt động và sinh hoạt, tín ngưỡng – tâm linh, một khu công trình phát minh sáng tạo văn hóa truyền thống vật chất ấn tượng .
Theo ý niệm truyền thống người Ê-đê, nhà dài là nơi chung sống của đại gia đình theo chính sách mẫu hệ. Ngôi nhà tiếp tục được nối dài mỗi khi một thành viên nữ trong đại gia đình thiết kế xây dựng gia thất. Người con trai lấy vợ sẽ đến ở nhà vợ và không có quyền hành gì .
Thông thường ngôi nhà dài của đồng bào dân tộc bản địa Ê-đê có từ 7 đếm 9 cặp vợ chồng chung sống. Trong ngôi nhà dài truyền thống cuội nguồn những giá trị điêu khắc, trang trí, tạo hình đều phỏng theo mô típ chính sách mẫu hệ, tín ngưỡng phồn thực .
Không gian nhà dài sắp xếp ghế Kpan ngồi đánh chiêng, nhà bếp lửa hoạt động và sinh hoạt ; bài trí những sản vật trên rừng dưới nước biểu lộ sự phong phú : chiêng, ché, sừng trâu, ba ba, kỳ đà, rau dớn …
Nguyên vật liệu để dựng nên ngôi nhà dài truyền thống cuội nguồn của người Ê-đê đa phần bằng gỗ, tre, nứa, mái tranh. Kết cấu của nhà là cột kèo bằng gỗ tốt có độ bền cao. Nhà được thưng vách và lót sàn bằng phên nứa, mái lợp cỏ tranh, đỉnh mái cách sàn nhà khoảng chừng 4 – 5 m, lòng nhà rộng khoảng chừng 4,5 m – 5,5 m, ngôi nhà tọa lạc hướng Bắc – Nam .
Bố cục nhà dài chia làm 2 phần : nửa phía trước gọi là “ Gah ” chứa những đồ vật như : ghế chủ, ghế khách, nhà bếp chủ, ghế dài Kpan, cồng chiêng và là nơi tiếp khách, hoạt động và sinh hoạt chung trong mái ấm gia đình. Nửa phía sau là “ Ôk ” là chỗ ở của những đôi vợ chồng, đặt nhà bếp nấu ăn chung .
Mái nhà được lợp bằng cỏ tranh rất dày ( nay hoàn toàn có thể lợp bằng ngói ), vách và sàn nhà ghép bằng phên thân cây nứa bổ đôi đập giập. Các thanh đòn tay của mái nhà hầu hết được đẽo bằng tay từ những thân gỗ nguyên cây dài cả chục mét. Vì vậy, dựa vào số lần nối đòn tay, người ta hoàn toàn có thể biết ngôi nhà đó đã được nối dài bao nhiêu lần. Và thường thì, mỗi lần người Ê Đê nối dài thêm nhà là khi trong nhà có một thành viên nữ thiết kế xây dựng gia thất .
Từ rất lâu rồi, chiếc cầu thang là niềm tự hào của mái ấm gia đình và hội đồng. Nó là vật có hình khối cân đối làm bằng gỗ, có những bậc thang được đẽo vát tiếp nối đuôi nhau nhau từ dưới đất lên đến sàn nhà. Mặt phẳng của những bậc thang thường nghiêng về bên trong và số bậc thang khi nào cũng mang số lẻ, vì đây là số lượng lí tưởng theo ý niệm của người Ê Đê. Đáng chú ý quan tâm, mỗi ngôi nhà dài khi nào cũng có hai cầu thang, một dành cho khách và một dành cho người nhà khi lên xuống .
Khi đến với nhà dài của đồng bào dân tộc bản địa Êđê, hành khách không chỉ được chiêm ngưỡng và thưởng thức vẻ đẹp của những ngôi nhà dài nổi tiếng, mà còn được mày mò và thưởng thức một khoảng trống văn hóa truyền thống rất đặc trưng của đồng bào nơi đây .
Trước rủi ro tiềm ẩn nhà dài truyền thống cuội nguồn của người Êđê ngày bị mai một, Buôn Akô Dhông nằm ngay TT thành phố Buôn Ma Thuột đã có cách bảo tồn những ngôi nhà dài truyền thống cuội nguồn của đồng bào Êđê khá độc lạ. Đó là, già làng Ama H’rin đã phối hợp với chính quyền sở tại địa phương tổ chức triển khai họp buôn làng, ai có nhu yếu làm nhà ở mới theo kiểu nhà đồng bào Kinh ( không phải nhà sàn dài truyền thống lịch sử ) chỉ được làm sau những ngôi nhà dài sàn truyền thống lịch sử. Nếu hộ mái ấm gia đình nào không chấp hành, buôn làng phạt và buộc phải tháo dỡ .
Nhờ vậy, lúc bấy giờ, buôn Akô Dhông vẫn giữ được 53 ngôi nhà sàn dài truyền thống lịch sử của đồng đồng Êđê. Hiện nay, buôn Akô Dhông đã trở thành điểm du lịch mê hoặc của khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, phần nhiều những ngôi nhà sàn dài truyền thống cuội nguồn này đang ngày một xuống cấp trầm trọng. Thiết nghĩ, nếu không được chăm sóc bảo tồn sớm, khoảng chừng vài chục năm nữa, nhà dài của đồng bào Êđê chỉ còn là ký ức .
Trang phục dân tộc bản địa Nam Êđê
( TH-TQ-DTV )
Cùng với ăn và ở, chuyện mặc của người Êđê là một trong những đề tài điển hình nổi bật và độc lạ của những dân tộc bản địa khu vực Tây Nguyên .
Theo truyền thống cuội nguồn, phục trang của người dân Êđê là màu đen hoặc màu chàm, trên đó có những họa tiết hoa văn sặc sỡ. Phần lớn, đàn bà đều mặc váy, quấn váy ( tiếng địa phương gọi là Ieng ), đàn ông thì đóng khố ( Kpin ), mặc áo. Đồng bào dân tộc bản địa Êđê còn rất thích dùng những đồ trang sức đẹp bằng bạc, đồng hay hạt cườm, họ cũng mang hoa tai và vòng cổ khi ra khỏi nhà thường đeo bên mình gùi và ngậm tấu .
Về phục trang Nam, rất lâu rồi, đàn ông Êđê thường để tóc dài rồi búi tó sau gáy, nay thì họ đã cắt tóc ngắn, ngăn nắp giống như người Kinh văn minh. Tuy nhiên, những tầng lớp trung niên ở Êđê vẫn còn chuộng việc chít khăn vải chàm hay khăn vàng nhạt khi đi ra đường hoặc trong ngày lễ tết .
Trang phục truyền thống cuội nguồn Nam của dân tộc bản địa Êđê gồm có hai yếu tố là áo và khố. Áo của người Nam có hai loại, áo dài trùm mông và áo dài quá gối. Áo dài trùm mông được phong cách thiết kế tay áo và thân áo dài, có xẻ tả và khoét cổ chui đầu. Trên nền chàm của thân và ống tay áo ở ngực, hai bên bả vai, cửa tay, những đường viền cổ, nơi xẻ tà gấu áo được trang trí và viền vải đỏ, trắng. Đặc biệt là khu giữa ngực áo có mảng sọc ngang trong bố cục tổng quan hình chữ nhật tạo vẻ đẹp và khỏe. Dọc đường xẻ cổ ngực, có dính thêm nhiều khuy đồng, là những đoạn sợi chỉ đỏ đan sít vào nhau thành mảng hình thang cân lộn ngược. Trong khi đó, áo dài quá gối có khoét cổ, ống tay thông thường không trang trí như loại áo dài trùm mông nói trên …
Trên những tấm áo này, những đường chỉ màu trang trí thường tập trung chuyên sâu ở những chi tiết cụ thể như nách áo, gấu áo, vai, cổ và tay áo. Người Êđê vẫn thường khen ngợi chiếc áo đẹp nhất là áo kteh hay còn gọi là đếch kvưh grư, trước ngực áo có mảng hoa văn được gọi là “ đại bàng dang cánh ”. Gấu áo phía sau viền đường chỉ màu, gài thêm những hạt cườm trắng và tua chỉ màu dài tới 12 cm. Mảng trang trí trước ngực được ca tụng là cánh đại bàng. Dọc đường xẻ cổ ngực, có dính thêm nhiều khuy đồng, là những đoạn sợi chỉ đỏ đan sít vào nhau thành mảng hình thang cân lộn ngược .
Khố ( Kpin ) được dệt sẵn trên khung dệt. Chất liệu vải, trang trí hoa văn và độ dài ngắn có khác nhau. Màu nền của khố là màu chàm sẫm, trang trí hoa văn dọc rìa khố, hai đầu vạt khố. Loại khố sang và đẹp nhất của đàn ông Ê đê là khố kteh và đrai, dệt bằng sợi vải đẹp, dài, hai đầu khố có trang trí hoa văn và đính thêm tua khố dài tới 25 cm. Đây là loại khố dùng trong ngày hội của những người có vị trí cao trong buôn làng. Khi mặc, hai đầu khố rủ dài phía trước và sau đùi. Loại khố pirêk trang trí hoa văn trên hai vạt khố, nhưng không có tua màu. Hai loại khố dùng thường ngày tring nhà hay đi nương là khố bơng và mlang, dùng loại này ngắn, ít hoa văn trang trí, không có tua màu .
Về mùa lạnh, đàn ông Êđê thường khoác tầm mềm Abăn dệt bằng sợi bông, nhuộm chàm, trên đó trang trí những đường hoa văn. Hình ảnh này tạo đã góp thêm phần tạo nên hình tượng người con trai can đảm và mạnh mẽ và hùng dũng giữa núi rừng đại ngàn Tây Nguyên .
Trang phục Nữ dân tộc bản địa Êđê
( TQ-DTV )
Phụ nữ Êđê mặc loại áo cánh ngắn, may kiểu chui đầu. Không giống như áo chui đầu của phái mạnh, áo chui đầu của phụ nữ khoét cổ cao hơn, lan rộng ra cổ để chui đầu ở phía vai, có đơm thêm vài hàng khuy để cài .
Bàn tay khôn khéo của phụ nữ Êđê được biểu lộ qua những đường may sợi chỉ, họ đã phối hợp những đường viền và những dải hoa văn nhỏ bằng sợi chỉ màu đỏ, trắng hoặc vàng. Loại áo sang và đẹp gọi là áo đếch theo tên của dải hoa văn nơi gấu áo. Trang trí trên áo thường ở đường bờ vai, nách bả vai, cửa tay, thân áo dài đến mông để khi mặc cho ra ngoài váy, trong khi đó, tay áo thường ngắn và hẹp, gấu áo chỉ chấm thắt lưng nên khi mặc làm nổi những đường nét trẻ khỏe của khung hình phụ nữ .
Trang phục truyền thống cuội nguồn của người phụ nữ Êđê độc lạ và khá lạ so với nhiều vùng miền khác ở chỗ phong thái trang trí là không có đường ở giữa thân áo. Đếch là tên gọi mảng hoa văn chính ở gấu áo. Ngoài ra phụ nữ còn có áo lót cộc tay ( áo yếm ) .
Hàng ngày, đồng bào dân tộc bản địa Êđê thường mặc loại áo băl. Loại áo này không trang trí hoa văn. Những người già lão ở đây còn ưa mặc một loại áo lót trong gọi là ao yên, chỉ có phần vải che ngực .
Phụ nữ Êđê diện nhiều loại váy khác nhau. Váy loại tốt là myêng đếch, rồi đến myêng đrai, myêng piêck. Loại váy này mặc trong những dịp hội hè trang trọng, trong cưới xin, nhất là của những mái ấm gia đình khá giả. Váy kdruêch piêck cũng là loại váy sang, nhưng không đẹp bằng hai loại váy kể trên. Còn váy bơng thì may bằng vải thô, không trang trí gì, thường mặc khi đi làm. Những bà nghèo khó vẫn mặc loại váy này vì họ không có điều kiện kèm theo shopping vải đắt tiền .
Nguyên liệu làm váy đa phần bằng vải bông màu chàm hoặc đen, tùy từng loại váy mà trang trí nhiều hay ít đường nét hoa văn. Ngày nay, váy được may bằng vải công nghiệp, chất lượng tốt hơn và cũng đẹp hơn, thậm chí còn trên nền vải còn trang trí những đường nét thêu thùa đẹp mắt .
Cách mặc váy cũng khá độc lạ, họ đặt mép váy ở sườn bên trái, quấn một vòng quanh người từ eo bụng trở xuống, dắt mép váy ngoài về phía sườn bên phải. Để cho chặt hoàn toàn có thể dùng thêm thắt lưng bằng vải hay bằng sắt kẽm kim loại .
Phụ nữ Êđê còn trang sức đẹp bằng những loại vòng tay, vòng chân, nhẫn, dây chuyền sản xuất bằng đồng hay bằng hạt cườm. Cách đây chưa lâu phụ nữ còn đội thứ nón đan, có quai giữ ở cằm, gọi là duôn bai. Thời trước, vòng tay thường đeo thành bộ kép nghe tiếng va chạm của chúng vào nhau họ hoàn toàn có thể nhận ra người quen, thân .
Một loại phụ kiện không hề thiếu của người phụ nữ Êđê là chiếc khăn. Khăn được nhuộm chàm dùng để quấn tóc trên đầu. Khăn quấn quấn hình chữ “ nhân ” trước trán rồi buộc thành mối ra sau gáy và bịt khăn kín cả trán và đầu, mối vòng ra sau gáy phủ lên độn tóc .
Ngày nay, phục trang phụ nữ Êđê đã bị cải cách khá nhiều do tác động ảnh hưởng quy trình tăng trưởng kinh tế tài chính và giao lưu văn hóa truyền thống từ những vùng miền khác, tuy nhiên, người dân Êđê vẫn luôn tự hào về nghệ thuật và thẩm mỹ trang trí hoa văn trên nền vải với sắc tố, hình khối, đường nét và bố cục tổng quan riêng được thế hiện rõ nhất trong quy trình hình thành áo, váy, khố, túi, địu … .
oOo
Đôi du ca cuối cùng của người Ê Đê – Già H’Junh & Già Y Gông:
Y Moan – Giấc mơ Cha pi:
ĐÔI CHÂN TRẦN – Y MOAN:
Đi tìm lời ru mặt trời – Y Moan:
Tổng hợp những bài hát hay của Y Moan:
Bhu ru taktar Ede Buon ama Thuot:
Klei khan H’Bia Ju Ede Buon ama thuot (Hát Sử thi H’Bia Ju):
Klei Khan Y kdam Yi (Hát Sử thi Y kdam Yi):
Ede buon ama thuot/Ding buot:
Klei mtă mtăn:
Dân ca Ê Đê:
Không gian văn hóa người Ê Đê:
Sử thi Ê Đê:
Những nữ nghệ nhân kể Khan:
Hát kể Sử Thi Ê Đê:
Lễ cúng thần nước của người Ê Đê:
Lễ hội mừng mùa của người Ê Đê:
Phóng sự Văn hóa các dân tộc Ê Đê:
Nhà dài của người Ê Đê:
Share this:
- Thêm
Thích bài này:
Thích
Đang tải …
Có liên quan
Source: https://ahayne.com
Category: Câu Nói Hay
--------↓↓↓↓↓↓--------
Tặng bạn Mã Giảm Giá Lazada, Shopee, Tiki hôm nay
Công cụ Mã Giảm Giá của Ahayne được cập nhật Mã Giảm Giá mới liên tục và ngay lập tức từ các sàn thương mại điện tử uy tín. Sử dụng cực dễ dàng, bạn không cần phải copy và dán thủ công Mã Giảm Giá như trước kia nữa.- Cách 1: Nhấn vào "Lấy code" và "Sao chép", hệ thống sẽ tự động chuyển bạn đến trang Lazada/Shopee/Tiki và lưu mã vào tài khoản của bạn. Mã Giảm Giá sẽ TỰ ĐỘNG áp dụng trực tiếp khi bạn đặt mua hàng.
- Cách 2 (chỉ cho sàn Shopee): Gõ tên sản phẩm hoặc dán link sản phẩm vào ô bên dưới, Ahayne tìm giúp bạn Mã Giảm Giá phù hợp. Thực hiện tiếp các bước như ở Cách 1 để lưu mã giảm giá vào tài khoản Shopee của bạn
- Các mã giảm giá đều có giới hạn về số lượng và thời gian cũng như sẽ có điều kiện áp dụng cho từng sản phẩm đi kèm, bạn lưu ý dùng sớm nhất có thể để không bỏ lỡ nhé.
- Nên chọn các mã giảm giá có điều kiện "áp dụng toàn sàn", "áp dụng toàn ngành hàng", "áp dụng cho tất cả các sản phẩm"... như vậy bạn hoàn toàn yên tâm là 100% sẽ được giảm giá khi mua bất cứ sản phẩm nào.Thường xuyên ghé ahayne trước khi mua sắm, để săn được mã giảm giá ưng ý nhé.
---↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓---